HİPOTİROİDİ, TİROİD BEZİ YETMEZLİĞİ, AZ ÇALIŞAN TİROİD BEZİ
Tiroid bezinin az çalışması ve tiroid hormonlarını az üretmesi sonucu kanda tiroid hormonlarının (T3 ve T4) düşük olması durumuna tiroit yetmezliği veya tıp dilinde hipotiroidi denir.
Tiroit bezi yetmezliği kalıtımsal, iltihabi hastalıklarla veya yaşlanma, iyot eksikliği ve kullanılan bazı ilaçların yan etkisiyle oluşabilmektedir.
Tiroit yetmezliği yaşın artmasıyla sıklığı çok artar, kadınlarda daha sık görülür. Tiroid yetmezliği tiroit fazla çalışması hastalığı olan hipertiroididen daha sıktır ve nodüllerden sonra en sık görülen tiroit hastalığıdır. Toplumda yaklaşık % 5 oranında bulunur.
Tiroit yetmezliklerinin çoğunluğunu başlangıç halindeki hafif tiroid bezi yetmezliği (sadece TSH yüksek fakat T3 ve T4 normal olması) oluşturur. Daha ileri tiroid yetmezlikleri daha nadirdir.
Tiroit hormon yetersizliği sonucu vücutta tüm metabolik olaylarda yaygın yavaşlama yaparak vücudun dengesini alt üst eder.Hamilelik dönemindeki, bebek ve çocuklardaki uzun süren tiroit yetmezlikleri zeka geriliğine, büyüme ve gelişmede belirgin gecikmeye neden olur.Erişkinlerdeki yetmezliklerde ise vücut metabolizmasında yavaşlamanın yanı sıra ruhsal çöküntü, unutkanlık, hareketlerde azalma ve uykusuzluk görülür. Tedavi edilmediği durumda kalp ve damar hastalıkları oluşabilir.
KAÇ ÇEŞİT TİROİT BEZİ YETMEZLİĞİ VARDIR?
1. Hastalığın ortaya çıktığı yaşa göre:
a) Doğumsal olabilir
b) Erişkin yaşta ortaya çıkabilir.
2. Hastalığın şiddetine göre:
a) Hafif derecede yetmezlik; TSH yüksek fakat T4 ve T3 hormonları normal
b) Belirgin derecede yetmezlik; TSH yüksek, T4 ve T3 düşük
3. Hastalığın yerine göre:
a) Tiroit bezinin kendi hastalıkları nedeniyle tiroit yetmezliği; Tiroit yetmezlikli hastaların % 95’i bu guruptadır. Tiroit bezinde hastalık vardır ve tıp dilinde primer hipotiroidizm adı verilir.
b) Beyindeki hipofiz bezinden TSH hormonunun az salgılanması sonucu tiroit hormon yetmezliği; Daha nadir görülür ve tıp dilinde santral hipotiroidi adı verilir.
Tiroid Yetmezliği Yapan Başlıca Hastalıklar;
Hashimoto Hastalığı;
Tiroit bezinde nedeni bilinmeyen bir şekilde küçülme ve hormon yapacak hücrelerde azalma olur. Sonuçta tiroit hormonu az yapıldığından tiroid yetmezliği ortaya çıkar. Tiroid bezi yetmezliğinin en sık nedenlerinden olan Hashimoto Hastalığında, hipotiroidi genellikle kalıcı olarak yerleşir.
İyot yetmezliği ve selenyum yetmezliği;
Tiroit hormon yapımı için gerekli olan iyodun her gün gıda ve su ile alınması gerekir. Çok az iyot alınca tiroit hormonları yapılamaz ve tiroit yetmezliği ortaya çıkar.
Selenyum yetmezliği de tiroit hormon yetersizliğine neden olabilir. Ülkemizin bazı bölgelerinde iyot ve selenyum yetmezliği vardır.
Graves hastalığı;
Tiroit bezinin fazla çalıştığı bir hastalığın tedavisi için yapılan radyoaktif iyot tedavisi tiroit bezinde hasar yaptığından tedaviden birkaç ay sonra veya ilk yıl içinde tiroit bezi yetmezliği ortaya çıkar.
Ağrılı veya ağrısız tiroit bezi iltihabı geçiren hastaların bir kısmında tiroit bezi hücrelerindeki hasar düzelmez ve hormon yapacak hücreler yok olduğundan kalıcı hipotiroidi yani tiroit yetmezliği ortaya çıkabilir.
Diğer Nedenler;
Tiroit ameliyatı olanlarda tiroit bezinin ameliyatla bir kısmı veya tamamı çıkarıldığı için tiroit hormonu yapacak hücre azalır veya hiç kalmaz ve sonunda hormon azlığı ve tiroit yetmezliği ortaya çıkar. Tiroit bezinin tamamı ameliyatla çıkarılırsa yetmezlik ilk hafta ortaya çıkmaya başlar. Bezin bir kısmı alınanlarda ilerideki aylarda veya yıllarda yavaş yavaş tiroit hormon azlığı ortaya çıkabilir.
Kalp ilaçları, psikolojik hastalıkların tedavisinde kullanılan lityum, hepatit tedavisinde kullanılan interferon, interlökin–2 kullananlarda da tiroit bezi yetmezliği ortaya çıkabilir.
Kanser nedeniyle baş ve boyuna yapılan ışın tedavisi (radyoterapi) sonrası hastaların % 20-30'unda tiroit bezi yetmezliği ortaya çıkar.
Beyinde bulunan hipofiz bezinin hastalıklarında TSH az salgılandığında tiroit bezinde yeteri kadar hormon yapılamayacağı için hipotiroidi gelişebilir.
Bazı yiyecekler tiroit hormon salgılanmasını ve tiroit ilaçlarının emilimini bozduğundan aşırı tüketilmemeli, tiroit ilacının alındığı öğünde yenmemelidir.
Aşırı tüketim olmadan günlük normal diyetle alınan miktarlardaki soya yağı, soya fasulyesi, brokoli, kabak, turp, brüksel lahanası ve karalâhana gibi yiyecekler tiroit bezi yetmezliği yapmaz.
Kadmiyum zehirlenmesi: Kadmiyum pillerde bulunan bir elementtir. Atık pillerin içilen suya karışmasıyla alınan aşırı kadmiyum, selenyumun vücuttan atılmasına neden olur. Selenyum tiroit hormonu T4’ü T3’e çeviren enzimin yapısında bulunur. Selenyum olmayınca T3 düşüklüğü ve sonuçta tiroit yetmezliği gelişir.
Tiroid yetmezliğine katkıda bulunan beslenme hataları nelerdir?
1. Gıdalarla ve içilen suyla yetersiz iyot alınması
2. Sessiz tiroit hastalığı varken aşırı iyotlu tuz kullanmak
3. Yağ asit eksikliği ve protein yetersizliği
4. Flor ve kloru fazla olan su içmek
5. Karbonhidratlı gıdalarla çok beslenmek
6. İyot eksikliği olanların fazla soya fasulyesi soyadan elde edilen isoflovan veya soya yağı tüketmeleri
7. Manganez, selenyum, çinko eksikliği
8. Aşırı sigara kullanımı
9. Kadmiyum zehirlenmesi
Bebeklerde Görülen Doğumsal Tiroid Yetmezliği:
Doğumsal tiroit yetmezliği Türkiye’de her 4000 doğumda 1 görülür. Kız bebeklerde erkek bebeklere göre 2 kat daha fazla doğumsal tiroit yetmezliği görülmektedir
Doğumsal tiroit yetmezliğinin dünyada en yaygın nedeni iyot yetmezliğidir. Hamilelikte annenin yeteri kadar iyot almaması doğan bebekte tiroit bezinin yeterince hormon yapamamasına ve tiroit bezi yetmezliğine neden olur.
Doğumsal tiroit yetmezliği tiroit bezinde anormallikler, bezin tamamen yokluğu veya bir kısmının yokluğu ve hormon yapımındaki genetik bozukluklarla da oluşmaktadır.
Doğumsal tiroit yetmezliği olup olmadığını anlamak için tüm bebeklerde doğum sonrası topuktan alınan kanda TSH hormonu ölçümünü yapmak gerekir. TSH yüksek çıkarsa bir ay sonra tekrar hormon kontrolü yapılır ve duruma göre tedaviye karar verilir.
Bebeklerde hipotiroidi uzun sürer ise zekâ geriliği, boy kısalığı, el ve yüzde şişlik, sağırlık, sinir sistemiyle ilgili bozukluklar, solunum sıkıntısı, dilde büyüklük, göbek fıtığı, morarma, sarılık, beslenmenin kötü olması, at kişnemesi gibi ağlama ve kemik gelişim bozukluğu oluşabilir. Tedavide gecikilirse bu hasarlar düzelmez, erken yaşta ergenliğe girer ve büyüme ve gelişmedeki gerilik, boy kısalığı ve zekâ geriliği kalıcı hale gelir,
KİMLERDE TİROİT YETMEZLİĞİ RİSKİ VARDIR?
1- Ailesinde tiroit hastalığı olanlar: Ailesinde Hashimoto ve Graves hastalığı olanlarda tiroit bezi yetmezliği gelişme riski daha fazladır.
2- Kadınlar: Tiroit bezi yetmezliği kadınlarda erkeklere göre 8–10 kat daha fazla görülür. Bu nedenle kadınlar risk altındadır. Özellikle gebelikte, doğumdan sonraki ilk yıl içinde, menopoz döneminde ve memeden süt salgılatıcı prolaktin hormonu yüksekliği olan kadınlarda tiroid bezi yetmezliği sıktır. Tiroid yetmezliği yumurtlamayı engellediği için çocuk istediği halde gebe kalamayan kadınlarda da tiroit yetmezliği olabilir.
3- İleri Yaş; Yaş artıkça risk artar. Kadınlarda özellikle 50 yaşın üzerinde, erkeklerde de 60 yaş üzerinde tiroit yetmezliği sıklığı artar. 70 yaşın üzerinde oran artarak %15’lere ulaşır.
4- Tiroit hastalığı veya tiroit ameliyatı geçirenler: Önceden tiroit hastalığı geçirenlerde ve ameliyat olanlarda da yeteri kadar hormon yapacak tiroit bezi kalmayınca hipotiroidi gelişir.
5- Guatr hastalığı ve nodülleri olanlar: Guatr hastalığı olanlarda Hashimoto hastalığı veya tiroit iltihabı önceden mevcut olabilir ve bu nedenle tiroit yetmezliği bulunabilir.
6- Şeker hastalığı olanlar: Şeker hastalarının % 10’unda Hashimoto hastalığı ve buna bağlı hipotiroidi gelişir. Doğum yapan şeker hastalarının % 25’inde tiroit bezi iltihabı ve buna bağlı tiroit yetmezliği ortaya çıkmaktadır.
7- Otoimmün hastalıklar: Vücudun kendi organlarını tahrip etmesiyle karakterize Addison hastalığı, alopesi (saçlarda belirli bölgelerde dökülme-saçkıran), vitiligo (deride renksiz bazı alanlar olması) ve tip 1 diabet gibi hastalığı olanlarda tiroit bezi yetmezliği daha fazla görülür.
8- Demans veya depresyonu olanlar: Hipotiroidi bazen demans şeklinde karşımıza çıkar. Bu kişilerde tiroid hormon tetkiklerinin yapılması gerekir. Manik-depresif hastalığı olanlarda da hipotiroidi sık görülmektedir.
9- Lityum ve amiodaron (cordarone) ilacı kullananlar: Bazı psikolojik hastalıkların tedavisinde kullanılan Lityum ilacı guatr ve hipotiroidizm gelişmesine neden olabilir. Lityum kullanan hastaların %5’inde tam tiroid yetmezliği, %25’inde hafif tiroid yetmezliği gelişmektedir.
10- Kolesterolü yüksek olanlar: Hipotiroidisi bulunan hastalarda kan kolesterolü yükselir. Bu nedenle kolesterolü yüksek kişilerde tiroid tetkik edilmelidir.
11- Kansızlık (anemi) olanlar: Hipotiroidide kansızlık sık olduğundan kansızlığı olanlarda tiroid hormon tetkiklerinin yapılması gerekir.
12- CPK ve LDH tetkikleri ve karaciğer tetkikleri yüksek olanlarda; kreatin fosfokinaz (CPK) ve laktat dehidrogenaz (LDH), SGOT, SGPT ve alkalen fosfataz tetkiklerinde yükseklik olanlarda başka sebep yoksa hipotiroidi olabileceği akla gelmeli ve tiroid hormon tetkikleri yapılmalıdır.
13- Down sendromu veya Turner sendromu: Bu tür doğumsal, genetik hastalığı olanlarda hipotiroidi sık görülür.
TİROİD BEZİ YETMEZLİĞİNDE BELİRTİLER
Tiroit bezi yetmezliği genellikle yavaş olarak geliştiğinden farkına varılması zordur. Bazen şikâyetler hafif iken bazı hastalarda çok şiddetli belirtiler ortaya çıkar. Birçok kişi kendisinde bu hastalığın olduğunu bilmeden şikâyetlerine göre değişik uzmanlara gidebilir. Bazı belirtiler özellikle yaşlı kişilerde yaşlılığa bağlanıp atlanabilir. Ancak tiroit bezi hastalığından şüphelenirlerse tetkikler yapılarak teşhis edilebilir.
Aşağıdaki şikâyet ve belirtilerin hepsi tiroit yetmezliği olan bütün hastalarda olmadığı gibi bu şikâyetlerin olması o kişide mutlaka tiroit bezi yetmezliği olduğu anlamına gelmez. Bunların birçoğu başka nedenlerle de olabilir.
Tiroit yetmezliğinde belirtiler;
• Kolay yorulma, yorgunluk, bitkinlik, halsizlik, hareketlerde yavaşlık
• Hatırlamada zorluk, unutkanlık, yavaş düşünme
• Uyanmada zorluk, daha çok uyku isteği, gün içinde uyuklama
• Üşüme veya kendini soğuk hissetme
• Terlemenin azalması
• Kuru, kalın, kaşınan ve sarı-portakal renginde bir deri
• Kuru, kaba ve kolay kırılan tırnaklar
• Saç dökülmesi, kaşlarda dökülme
• Kilo alma ve kiloyu verememe
• Horlamada artış
• Eklemlerde ağrı, kas krampları, kaslarda iğne batması hissi veya karıncalanma
• Sık kabızlık
• Göz etrafının ve gözaltının şişmesi, el, ayak ve eklemlerde şişlik
• Depresyon gelişmesi ve hiçbir şeyle ilgilenmeme
• Sesin kalınlaşması ve ses kısıklığı
• İşitmede azalma oluşması
• Kalp hızının ve nabız sayısının azalması
• Kan kolesterol düzeyinde artma
• Adet kanamalarının daha fazla miktarda olması, adetlerde kramp olması ve adet öncesi dönemin kötü geçmesi, adet sıklığının azalması veya adetlerin kesilmesi
• Gebe kalamama (kısırlık)
• Libido (Cinsel istek) azlığı ve empotans
• Reflekslerin yavaş olması
TİROİT BEZİ YETMEZLİĞİ NASIL TEŞHİS EDİLİR?
Hipotiroidi hastalığı kan testleriyle kolaylıkla teşhis edilir.
Serbest T3, T4, TSH, anti-TG anti-TPO antikorları ölçülür ve tiroit ultrasonu yapılır. Serum T3 düzeyleri değişkendir ve hipotiroidi olsa bile bazen normal sınırda olabilir,
Serbest T4 hormonu düşük ve TSH yüksek ise hipotiroidi tanısı konur
Başlangıç halindeki tiroit yetmezliğinde ise TSH hormonu hafif yüksektir, T3 ve T4 hormonları normal sınırlar içindedir.
Bu hastalarda ölçülen anti-TPO ve anti- Tiroglobulin antikorları kanda yüksek çıkarsa tiroid yetmezliğini Hashimoto hastalığının yaptığına karar verilir.
Tam tiroid yetmezliğinde TSH hormonu daha yüksektir,T4 ve T3 hormonları da belirgin şekilde düşmüştür.
Çok nadiren beyindeki hipofiz bezi yetmezliğine bağlı tiroid bezi yetmezliği olabilir, o zaman TSH hormonu düşük, T4 ve T3 hormonu da düşüktür.
Tiroit bezi yetmezliği teşhis edilen hastalarda tam kan sayımı, karaciğer testleri ve kolesterol, trigliserit ve LDK kolesterol tetkikleri ile kalp grafiği (EKG) tetkiki yapılır. Kalp hastalığı riskini anlamak için kanda homosistein ve hassas CRP tetkiklerine bakılması faydalıdır. Kansızlık varsa kanda ferritin, B12 vitamini ve folat düzeylerine bakılarak demir eksikliği veya vitamin eksikliği olup olmadığı araştırılır.
Hipotiroidili hastaların % 30-40’ında anemi (kansızlık), % 15’inde demir eksikliği (kanda ferritin düşüklüğü) saptanır. Bazı hastalarda kanda folik asit vitamini ve B12 vitamini düşük çıkabilir. Bu hastalarda eksik olan vitamin ilaçlarla tedavi edilir.
Hipotiroid hastalarda kan yağları yüksektir. Trigliseritte hafif artış olurken, total kolesterol, LDL kolesterolü belirgin artar.
Hipotiroidiye bağlı homosistein ve CRP düzeyleri yükseldiğinde koroner arter hastalığı riski artar.
TİROİT BEZİ YETMEZLİĞİNİN TEDAVİSİ
Hipotiroidide ameliyat gerekmez, ilaç tedavisinden başka bir tedavi şekli yoktur. Vücudumuzda tiroit hormonları az olduğundan dışardan verilecek T3-T4 içeren ilaçlar ile eksiklik giderilmeye çalışılır. Bu ilaçların içinde vücutta yapılan T4 hormonunun aynısı vardır.
İlaç günde bir defa, emilimin iyi olması için de aç karna alınmalıdır.
Demir ilaçları, kalsiyum ilaçları, bazı mide ilaçları, antiasitler, soya yağı, lifli-posalı gıdalar ve ilaçlar tiroit ilacının emilimini bozar. Bu nedenle mümkün olduğu kadar tiroid ilacının alındığı öğünde alınmamalıdır.
İlaç kullanan hastalar hormon ölçümü için kan verecekleri zaman ilacı yutmadan kan vermelidir. Kan verdikten sonra ilaçlarını alabilirler. İlaç alındıktan 9 saat sonra da kan verebilirler.
Hipotiroidi ömür boyu tedavi edilmesi gereken bir hastalıktır. Geçici bir hastalık değildir. İlacı kesilirse şikayetler tekrarlar.
İyileşme Ne Zaman Başlar?
İlaç tedavisine başladıktan 2–4 hafta sonra şikâyetlerde düzelme başlar.
İlaç Ne kadar Süre Kullanılır?
Tiroit bezi yetmezliği (hipotiroidizm) ömür boyu ilaç tedavisi gerektirebilen bir hastalıktır.
İlaç Dozu Nasıl Ayarlanır?
Her hastanın ilaç dozu değişiktir. Test ve muayene bulgularına göre ilaç dozu ve süresi belirlenir
İlacın başlangıç dozu hastanın yaşına, kilosuna, tiroit yetmezliğinin şiddetine, ağırlığa, hipotiroidi yapan nedene, var olan başka hastalıklara ve kullanılan ilaçlar göre ayarlanır. Gebelikte hipotiroidi varsa gebelik sırasında sıklıkla kullanılan demir ilacı, vitaminler ve kalsiyum gibi ilaçları tiroit ilacını aldıktan en az 4 saat sonra almak gerekir.
Yüksek doz ilaç başlanırsa bazen psikoz, ajitasyon, çarpıntı, sinirlilik, ishal, titreme ve uykusuzluk gibi yan etkiler gelişebilir.
Radyoaktif iyot tedavisi veya ameliyat nedeniyle hipotiroidi gelişmiş ise ilaç dozu ayarlandıktan sonra belirli aralıklarla TSH ölçümüyle takip edilmelidir.
Yapılan bazı bilimsel çalışmalarda tiroit ilacına ilave olarak selenyum verilmesinin anti-TPO antikorlarında azalma yaptığı saptanmıştır. Bu nedenle selenyum düzeyine bakıp ilave selenyum desteği verilebilir.
Hangi Durumlarda Daha Sık Kontrol Gerekir?
Tiroit ilaçları kalbin daha hızlı çalışmasına neden olabileceğinden yaşlı ve kalp hastalığı olan kişilerde ve hamilelerde daha sık kontrol yapılmalı ilaç dozları ayarlanmalıdır.
Uzun süredir tiroit ilacını aynı dozda kullanan bir hastada beklenmedik şekilde
TSH düzeyinde artma neden olur?
Tiroit ilacı kullananlarda ilaç dozu fazla olduğunda bazen baş dönmesi, çarpıntı, sinirlilik ve saç dökülmesi yapabilir, ilaç dozu yetersiz olduğunda ise yorgunluk, halsizlik gibi şikâyetler düzelmez. Dikkatli olunmalıdır.
Tiroit ilacı ile birlikte başka bazı ilaçlar alındığında, tiroit ilacınızın emilimini bozabilir. Atrofik gastrit denilen mide hastalığında ve devam eden Helikobakter Pilori enfeksiyonu olan kişilerde mide asiti azaldığında ilaç emilimi bozulabilir. İlaç dozunu yeniden ayarlamak gerekir.
Yaşlılıkta. gebelikte, kilo artışlarında, yoğun sigara içenlerde de ilaç dozunu daha sık kontrol etmek gerekir.
